Dirck Volckertsz Coornhert (1522-1590)
Dirck Volckertsz Coornhert (1522-1590) heeft naam gemaakt als pleitbezorger voor religieuze tolerantie. De tijd waarin hij leefde was getuige van het einde van de eenheid binnen het christendom: de reformatie zorgde voor een breuklijn binnen het christendom. Zestiende-eeuwers wisten met deze nieuw ontstane religieuze diversiteit nauwelijks raad. Velen meenden dat religieuze eenheid een voorwaarde was voor het voortbestaan van de samenleving. Deze overtuiging had de bestrijding van dissident geloof tot logisch gevolg.
In de Lage Landen raakte het godsdienstige vraagstuk nauw verbonden met de Opstand tegen Spanje. Philips II was vastbesloten het oude katholieke geloof te verdedigen en vervolgde de jonge protestantse bewegingen. Een bontgekleurd gezelschap kwam tegen Spanje in verzet, in de hoop vrijheid te winnen. Over wat die vrijheid precies was (godsdienstvrijheid, politieke vrijheid of onafhankelijkheid van Rome?) liepen de meningen uiteen.
In dit chaotische landschap speelde Coornhert een prominente rol. Hij steunde de Opstand in de hoop dat die godsdienstvrijheid en politieke vrijheid zou brengen. Zijn ideeën over de rol die de kerk in de nieuwe samenleving zou kunnen spelen en zijn ideeën over hoe die kerk eruit zou moeten zien, brachten hem in conflict met de gereformeerden. Coornhert nam in deze conflicten een vergelijkbare positie in als Herman Herberts (predikant in Gouda) en, bijvoorbeeld, Caspar Coolhaes (predikant in Leiden) en Huibert Duifhuis (predikant in Utrecht). Deze libertijnen pleitten voor een brede volkskerk zonder confessionele grenzen. In Gouda trachtte de magistraat deze brede volkskerk tot stand te brengen, onder andere door de steun aan Herman Herberts. Het conflict tussen Coornhert en de gereformeerden werd een zaak van nationaal belang, waardoor de Staten van Holland zich genoodzaakt zagen zich ermee te bemoeien.
Het conflict tussen libertijnen en gereformeerden is meer dan eens in zwart-wittermen beschreven: de libertijnen zijn dan de helden van religieuze tolerantie; de gereformeerden orthodoxe drijvers die de vrijheid ondermijnden. Coornhert en de zijnen werden echter door meer gedreven dan door de wens vrijheid en tolerantie te beschermen. Een grote rol speelde bijvoorbeeld hun gehechtheid aan de oude middeleeuwse eenheid tussen kerkelijke en burgerlijke samenleving.
Hoe zagen Coornhert en de zijnen de verhouding tussen kerk en staat precies? Voor welke vrijheid pleitten zij? Waarom maakte Coornhert zich zo druk over het interne gereformeerde reilen en zeilen? En op welke wijze hebben libertijnen als Coornhert hun sporen door het Nederlandse religieuze landschap getrokken? Op deze vragen gaat Mirjam van Veen tijdens haar lezing in.
Van Veen is hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Zij promoveerde op een proefschrift over de polemiek tussen Coornhert en Johannes Calvijn. Zij publiceert nationaal en internationaal over de polemiek tussen de ‘officiële’ reformatie en vrijdenkers als Coornhert, David Joris en Sebastian Castellio. Momenteel werkt zij aan een onderzoeksproject over de zestiende-eeuwse Nederlandse vluchtelingen in het Duitse Rijnland en hun invloed op de totstandkoming van de Nederlandse cultuur van tolerantie.
